مدیریت آب آبیاری در ایران، بخش نخست: ایرادات
مدیریت آب آبیاری در ایران، بخش نخست: ایرادات
آب به عنوان یکی از حیاتی ترین منابع برای انسان به شمار می رود و برای توسعه اقتصادی حیاتی است. زیرا منابع آب برای تولید کالاها و خدمات کشاورزی و صنعتی مهم و ضروری ترین جزء از محیط طبیعی هستند. آب همچنین تأثیر قابل توجهی بر سلامت انسان و حفظ طبیعت دارد. با این حال، تنها 2.7٪ از آب موجود در جهان به عنوان آب شیرین با کیفیت مناسب در دسترس است که از این میان تنها 30٪ می تواند برای پاسخگویی به نیازهای انسان و دام استفاده شود. در طول 60 سال گذشته، تقاضای جهانی برای آب شیرین به دلایل بسیاری از جمله افزایش روز افزون جمعیت و رشد اقتصادی ، شهرنشینی و صنعتی شدن ، تغییر کاربری زمین و کشاورزی به شیوه صنعتی، افزایش یافته است. علاوه بر این، تغییرات جوی و به دنبال آن افزایش مدت و شدت رویدادهایی مانند خشکسالی باعث کاهش چشمگیر ذخایر منابع آب شیرین در مناطق مختلف جهان شده است. به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک ایران. به عنوان مثال، خشکسالی 2007-2014 در ایران منجر به خشک شدن کامل بسیاری از تالاب ها و دریاچه های مشهور بین المللی، کاهش قابل توجه جریان رودخانه ها و کاهش منابع آب زیرزمینی شد. از سوی دیگر، پیش بینی می شود تا سال 2050، جمعیت جهان به 9.8 میلیارد نفر افزایش یابد و بیش از نیمی از این جمعیت در مناطق شهری ساکن خواهند شد. با ادامه رشد جمعیت و اقتصاد، نیاز به تولید مواد غذایی افزایش می یابد و تقاضا برای آب تا سال 2050 بیش از 40 درصد رشد خواهد کرد. بنابراین، کمبود آب در آینده نزدیک به یک مسئله بزرگ تبدیل خواهد شد. کشاورزی آبی در حال حاضر با مصرف تقریباً 70 درصد از کل آب در دسترس، مصرف کننده اصلی منابع آبی در سراسر جهان است. در کشورهای در حال توسعه، مانند ایران، که اقتصاد روستایی آن عمدتاً به محصولات کشاورزی وابسته است، کشاورزی فشرده آبی بیش از 90 درصد مصرف آب شیرین را در بر دارد. در این میان، شواهد محکمی وجود دارد که نشان می دهد هر کشور دارای ویژگی های منحصر به فرد داخلی و خارجی است که مدیریت آب در آن کشور را تقویت یا تضعیف می کند. در نتیجه، مطالبی که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، می تواند آگاهی را در مورد چالش های پایداری آب، افزایش دهد و به تصمیم‌گیرندگان کمک کند تا طرح های شکست خورده امنیت آب آبیاری را بازسازی کنند.
تحلیل SWOT/PESTLE
محققان به منظور بررسی وضعیت فعلی مدیریت آب آبیاری در ایران از SWOT/PESTLE استفاده کدهاند. به طور کلی، SWOT فهرستی از عواملی است که می تواند برای توصیف روند های حال و آینده محیط های داخلی و خارجی استفاده شود. SWOT روشی مناسب برای انجام یک ارزیابی منطقهای و دسته بندی عوامل کلیدی داخلی و خارجی که برای دستیابی به مدیریت پایدار آب مهم هستند، است.
شناسایی SWOT های مدیریت آب آبیاری: در ایران نتایج تجزیه و تحلیل SWOT امکان شناسایی 40 عامل حیاتی مؤثر بر مدیریت آب آبیاری در ایران را فراهم کرد. این عوامل محیط داخلی و خارجی مدیریت آب آبیاری را تشکیل میدهند و میتوان آنها را به چهار گروه: قوت، ضعف، فرصت و تهدید تقسیم کرد. هیأت کارشناسان و سیاستگذارانی که در این تحقیقات مشارکت داشته اند، بیش ترین اولویت را به نقاط ضعف (40.82 درصد) و تهدیدات (26.24 درصد) اختصاص دادهاند. این نشان می دهد که ضعف های سیستم مدیریت آب آبیاری موجود در ایران بر نقاط قوت آن غالب است و تهدیدها بجای فرصت ها، سیستم مدیریت آب ایران را تعیین می کنند. در این مطالعات، برای بررسی وضعیت فعلی مدیریت آب آبیاری در ایران، از تحلیل PESTLE استفاده شد. در این راستا عوامل SWOT به شش گروه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، قانونی و محیطی تقسیم شدند.
عوامل سیاسی: کارشناسان و سیاستگذاران به این واقعیت اذعان کردند که عوامل سیاسی محرک های اصلی مدیریت ناکارآمد آب آبیاری فعلی در ایران هستند. دلایل سیاسی عمدهای از جمله خشک شدن منابع آب سطحی و کاهش سطح آب های زیرزمینی، در بحران آب آبیاری ایران دخیل هستند
عوامل اجتماعی: سطح پایین آگاهی اجتماعی یک ضعف کلیدی در مدیریت آب آبیاری در ایران است. در حالی که تنها 15 درصد از مساحت ایران قابل کشت است، بخش کشاورزی بیش از 90 درصد آب شیرین کشور را مصرف میکند. ایران در حال حاضر به دلیل کنترل محدود بر برداشت از آب های زیرزمینی، نظارت ضعیف بر مصرف آب و نبود برنامه ریزی های دقیق برای تعدیل مصرف آب، از کمبود شدید آب آبیاری رنج می برد. به عنوان مثال، به منظور حمایت از تولیدکنندگان محصولات کشاورزی، هیچگاه میزان قابل توجهی تسهیلات برای استفاده از شیوههای مدرن آبیاری و کاهش مصرف آب و انرژی، پرداخت نشده است. در عوض با تخصیص یارانه های قابل توجه آب و انرژی، انگیزه کشاورزان برای افزایش بهره وری آب در بخش کشاورزی و کاهش مصرف آب آبیاری، از بین رفته است.
عوامل اقتصادی: محققان دریافتند که وضعیت فعلی مدیریت آب آبیاری بر اساس عوامل اقتصادی داخلی و خارجی در سطح متوسطی است. در حال حاضر کشاورزی به عنوان بخش غالب در اقتصاد روستایی ایران، تقریباً 23 درصد از اشتغال، 13 درصد تولید ناخالص داخلی، 20 درصد صادرات غیرنفتی و 85 درصد مواد اولیه مصرفی در صنایع غذایی را به خود اختصاص داده است. دولت ایران به منظور دستیابی به امنیت غذایی و افزایش درآمدهای غیرنفتی تلاش کرده است تا سرمایه گذاری کافی در توسعه سیستم های کشاورزی داشته باشد. ایران باید کارهای زیادی برای توسعه مکانیسم های بازار آب انجام دهد، چرا که بین عرضه و تقاضا آب آبیاری ناهماهنگی وجود دارد و این ناهماهنگی منجر به استفاده از آب زهکشی شور در آبیاری می شود.
عوامل فناورانه: عدم پذیرش فنآوری های جدید از سمت کشاورزان، یکی از ضعف های مدیریت منابع آب کشاورزی در ایران است. محققانی که در این پژوهش شرکت کرده اند، معتقد بودند که در سال های اخیر، استفاده از آب آبیاری با استفاده از روش های سنتی پمپاژ آب زیرزمینی در اکثر نقاط کشور افزایش چشمگیری داشته است.
عوامل قانونی: یکی از عوامل اصلی که پایداری مدیریت آب آبیاری را تهدید می کند، ضعف در قوانین است. برخی از قوانین، مقررات و برنامه ها برای رسیدگی به مشکلات آب و بهبود مدیریت منابع آب تدوین شده اند و با اینکه مهم ترین جنبه های مدیریت آب را پوشش می دهند، اجرای فعلی این قوانین و مقررات ناکافی است و به درستی صورت نمیگیرد.
عوامل محیطی: با توجه به عوامل خارجی، عملکرد فعلی سیستم مدیریت آب آبیاری از نظر زیست محیطی ناپایدار است. ایران از اکثر مخازن آب زیرزمینی خود استفاده کرده است و در حال حاضر در میان بزرگ ترین مصرف کنندگان آب زیرزمینی جهان قرار دارد. علاوه بر این، افزایش سطوح مواد معدنی و نمک، کیفیت منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور را پایین آورده است. کیفیت پایین آب آبیاری و بارندگیهای محدود و پراکنده و تبخیر زیاد آب، به طور قابل توجهی کیفیت خاک را کاهش و پایداری تولید محصول را تحت تاثیر قرار داده است.
تحلیل PESTLE نشان داد که مدیریت آب آبیاری در ایران کارآمد نبوده و راهبردهای حاضر برای حل مشکلات آب آبیاری کافی نیستند. با افزایش فشار بر منابع آب آبیاری، نیاز روزافزونی به استراتژی های جدید برای حل مشکلات فعلی موجود در بخش های آب و کشاورزی احساس می شود. واضح است که بهبود مدیریت آب آبیاری در ایران مستلزم اجرای شبکه پیچیده ای از استراتژی ها است.