ابن سینا نبض علم پزشکی

زادروز ابن سینا، روز پزشک

یکم شهریور ماه، مصادف با زادروز ابن سینا، دانشمند بزرگ و پزشک برجسته نامدار ایرانی است. به منظور گرامیداشت خدمات و تالیفات او در زمینه علم پزشکی و تجلیل از پزشکان جامعه، زادروز ابن سینا را به عنوان روز پزشک در ایران نامگذاری کرده اند.

ابن سینا خود در تعریف علم پزشکی گفته است: "پزشکی علمی است که به وسیله آن حالات مختلف بدن انسان را می آموزیم، در هنگام سلامتی، آگاهی از نحوه ی ابتلای انسان به بیماری، و در هنگام بیماری، نحوه بدست آوردن دوباره سلامتی، از طریق علم پزشکی ممکن است." در این مقاله به اختصار مروری بر سرگذشت، آثار، و نیز پژوهش­های او در زمینه تشخیص حالات انسان و بیماری های او از طریق نبض می پردازیم.

سرگذشت و آثار ابن سینا:

در کتب تاریخی و سرگذشت مشاهیر، از ابن سینا همواره به عنوان دانشمندی تأثیرگذار در علم پزشکی و علم فلسفه یاد می شود؛ به گونه ای که امروزه نیز بررسی آثار ابن سینا، محلی برای گفتگو در هر دو علم پزشکی و فلسفه ایجاد می کند. در ادامه به اختصار با سرگذشت و آثار این پزشک فیلسوف، با تأکید بر شاخه پزشکی آشنا می شویم.

سرگذشت ابن سینا:

ابن سینا، حکیم، فیلسوف، طبیب و دانشمند بزرگ ایرانی، ملقب به امیر پزشکان، که در غرب با نام(Avicenna | تلفظ: آوِه سینا) شناخته می شود، یکم شهریور ماه سال ۳۵۹ هجری شمسی در شهر بخارا به دنیا آمد.

او تحصیلات خود را در رشته پزشکی از سیزده سالگی آغاز کرد و هنگامی که به هجده سالگی رسید، همة علوم را فرا گرفته بود و تنها نیاز به درک بهتر آنچه آموخته بود داشت، چنانکه در اواخر عمر خود به یکی از شاگردانش می گوید: "در تمام مدت زندگی ام، چیزی بیش از آنچه که تا هجده سالگی فراگرفتم، نیاموخته ام."

مهارت ابن سینا در علم پزشکی و توانایی او در مداوای حاکم آن زمان، باعث شد تا مورد محبت حاکم وقت، شمس­الدوله قرار بگیرد. هرچند ابن سینا در زمان های مختلف تحت عناوین مدیر سیاسی، پزشک دادگاه و سرباز به حکومت وقت خدمت نمود، اما بخشی از زندگی او در زندان و تبعید سپری شد.

ابن سینا نهایتاً در سن 57 سالگی در دوم تیرماه سال 416 هجری شمسی دیده از جهان فرو بست.

آثار ابن سینا:

با وجود سرگذشت پرفراز و نشیب، ابن سینا از لحاظ علمی خدمات بسیاری به جوامع بشری ارائه نمود، به گونه ای که امروزه نیز آثار ابن سینا در بسیاری از محافل علمی به ویژه پزشکی مورد استفاده قرار می­گیرد. در اثبات این امر می توان به تعداد و نوع آثاری که او تالیف کرده و همچنین شاگردانی که تعلیم داده است، اشاره کرد.

از بین تمام نوشته های ارزنده ابن سینا، کتاب قانون و کتاب شفا مشهورترین آثار مکتوب او هستند.

"شفا" کتابی است جامع که ابن سینا در مورد کلیت علم تألیف کرد. این کتاب شامل چهار بخش اصلی، یعنی منطق، علوم طبیعی، ریاضیات و ماوراءالطبیعه است و بر خلاف کتاب قانون ابن سینا، کتاب شفا ارتباطی با علم پزشکی ندارد. در ادامه اشاره ای مختصر به "قانون"، یکی از مهم ترین آثار تألیف شده در زمینه علم پزشکی، می پردازیم.

قانون:

کتاب قانون ابن سینا، که با نام "القانون فی الطب" نیز شناخته می شود، اولین بار در قرن دوازدهم به زبان لاتین ترجمه و به مرجع استاندارد پزشکی در اروپا تبدیل شد. ویلیام اوسلر قانون را به عنوان "مشهورترین کتاب درسی پزشکی که تا کنون نوشته شده" توصیف کرده است.

قانون (Canon) در مورد علم پزشکی و ساختار و تاریخچه آن، داروشناسی، آسیب شناسی، بیماری های خاص و ترکیب های دارویی و بسیاری مفاهیم اساسی دیگر در علم پزشکی است. این کتاب، متشکل از پنج جلد است که هر کدام به بخشی خاص از موارد بالا می‌پردازند.

از جمله کوشش های ابن سینا، اولین تعریف صحیح از نبض توسط او در کتاب قانون است. ابن سینا در قانون به نحوی به تفسیر و توضیح نبض پرداخت که امروزه او به عنوان یکی از پیشگامان رویکرد مدرن معاینه از طریق گرفتن نبض مچ دست شناخته می شود. در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.

نبض:

نبض اصطلاحی تخصصی در علم پزشکی است که همه آن را شنیده ایم. در بدن انسان با هر ضربان قلب، یک حرکت موجی شکل در طول سرخرگ ها ایجاد می شود. این موج را در اصطلاح "نبض" می گویند. نبض کاربرد بسیاری در تاریخ علم پزشکی داشته و در معاینات، مبنای تشخیص های پزشکی بوده است، به طوری که امروزه نیز برای تشخیص برخی علائم بیماری ها، از گرفتن نبض استفاده بسیاری می شود.

نبض در تاریخ علم پزشکی:

در طول تاریخ پزشکی، گرفتن نبض یکی از ساده ترین و قدیمی ترین معاینات بالینی، یک روش کلیدی برای تشخیص بیماری ها و یک شاخص مهم در ارزیابی اختلال عملکرد قلب بوده است. اگرچه تشخیص وضعیت یک بیمار به واسطة گرفتن نبض او بسیار حساس و گاهی دشوار است، اما به صورت گسترده در طب اسلامی، یونانی و چینی معیاری برای تشخیص بیماری بوده است.

در قانون سانسکریت گفته شده: "یک پزشک فرهیخته باید شادی و ناراحتی بیمار خود را با گرفتن نبض، که گواه روح اوست، تشخیص دهد."

به همین دلیل از گرفتن نبض در تشخیص اختلال های روحی و علم روانشناسی نیز استفاده شده است.

نبض در کتاب قانون:

امروزه بررسی نبض، با استفاده از دستگاه های دیجیتال صورت می گیرد، اما در گذشته گرفتن نبض فرد بیمار با استفاده از سر انگشتان دست پزشک و با تکیه بر حواس او انجام می شد.

ابن سینا در کتاب قانون مفصل تر و واضح تر از هر منبع دیگری در علم پزشکی، به بحث در مورد ویژگی ها و انواع نبض پرداخته است. ابن سینا تعداد زیادی از انواع نبض ذکر شده در کتاب قانون را مشاهده و دسته بندی نموده و مابقی را در زمان حیاتش گردآوری و به نگارش درآورده است. او تمام تکنیک های مربوط به گرفتن نبض، بیماری هایی که از این طریق آن قابل تشخیص هستند، دلایل احساس نبض در مچ دست و همچنین چگونگی تشخیص حالات روحی فرد را با توجه به ریتم و نظم نبض او، توضیح داده و تشریح کرده است.

علاوه بر موارد بالا، ابن سینا تفاوت نبض طبیعی را با نبض غیر طبیعی به طور کامل توضیح داده و پس از آن به بررسی انواع بی نظمی در نبض، تأثیر سن و جنسیت، احساسات و شخصیت، تأثیر فصول، غذا و نوشیدنی، خواب، میزان فعالیت، بارداری، درد و دما یا التهاب بدن بر نبض پرداخته است.

همچنین در طبقه بندی ذکر شده در کتاب قانون ابن سینا، امکان تشخیص تخصصی انواع بیماری های قلبی که برخی از آن ها به تازگی در علم پزشکی شناخته شده اند، وجود دارد.

این پزشک فیلسوف، به این دلیل که درک تفاوت ریتم نبض ها از یکدیگر کار دشواری است، هر ریتم را به شیوة متفاوتی از قبیل ریتم پرواز غزال، حرکت دم موش و ریتم های موسیقی توصیف کرده است.

بیش از 1000 سال از زمانی که ابن سینا کتاب قانون را تألیف نموده، می‌گذرد. هرچند به دلیل امکان پذیر نبودن یا ممنوع بودن معاینات پس از مرگ در عصر او، آسیب شناسی از طریق نبض پیوسته و به گونه ای که تمام مراحل زندگی را در برگیرد، در این کتاب توسط او مطرح نشده است، اما علم نبض شناسی امروزه مدیون و بر پایه یافته ها و نوشته های ابن سینا است.

ابن سینا حاصل جوشش غنی فکری، فرهنگی و علمی بود که دانش او جهان را فرا گرفت. او یک نظام شناختی کامل در علم پزشکی ایجاد کرد و آنچه از نبض در این مقاله گفته شد، تنها بخش کوچکی از خدمات او به علم پزشکی است.